Gdy wcześniej omawialiśmy Hagię Sofię jako tytuł kościelny, zwróciliśmy szczególną uwagę na jej przedstawienia w rosyjskiej ikonografii.
W Rosji święta Sofia ma trzy główne typy ikonograficzne. Wszystkie po raz pierwszy pojawiają się w Nowogrodzie, którego katedra – najstarsza w Rosji, zbudowana między 1045 a 1050 rokiem – została poświęcona Hagii Sofii na wzór bizantyjski.
Pierwszy typ ukazuje Mądrość jako ognistopskrzydlonego – огнекрылой – anioła siedzącego na tronie, otoczonego przez modlących się Maryję i Jana Chrzciciela. Ci dwaj święci zwykle pojawiają się obok Pantokratora w podobnej pozie, co wskazuje, że to przedstawienie Mądrości odpowiada w tradycji patrystycznej Chrystusowi (1 Kor 1,24, „Chrystus, Mądrość Boża”). Widać to na nowogrodzkiej ikonie katedralnej z XVI wieku, a także na wcześniejszej ikonie XV-wiecznej z moskiewskiej katedry Zwiastowania, będącej kopią zaginionego dziś nowogrodzkiego oryginału. Węgierska badaczka Ágnes Kriza opublikowała niedawno znakomitą monografię na ten temat, * o której planuję napisać więcej.
Drugi typ interpretuje Prz 9,1 („Mądrość zbudowała sobie dom”) jako wcielenie Chrystusa, przy czym „domem” jest Maryja. Najbardziej znanym wczesnym przykładem jest ikona z 1548 roku z monasteru Kirillowa w Jarosławiu (dziś w Muzeum Rosyjskim w Petersburgu), która inspirowała liczne warianty aż do końca XVIII wieku.
Trzeci i najbardziej rozpowszechniony typ wyrósł z pobożnego nieporozumienia: Hagię Sofię przedstawia się tu jako „świętą Zofię” w towarzystwie jej trzech córek – Wiery, Nadieżdy i Lubow, czyli Wiary, Nadziei i Miłości, które jako tzw. „cnoty boskie” według teologii rzeczywiście mają swoje źródło w Boskiej Mądrości. Według tradycji prawosławnej żyły one i poniosły męczeńską śmierć w Rzymie w III wieku. Ich kult po raz pierwszy wspomniany jest w Rzymie w VI wieku. W XVI wieku trafiły do Martyrologium Rzymskiego, skąd później je usunięto jako historycznie niepewne. Kościół prawosławny czci je jednak nadal, a ich święto obchodzi się 30 września. Najstarsze znane rosyjskie przedstawienie pochodzi z XVI-wiecznego Nowogrodu i znajduje się dziś w Galerii Tretiakowskiej.
Te trzy święte córki zdobyły od XVII wieku ogromną popularność i stały się podstawowym motywem rosyjskiej ikonografii. Ich triada stoi w tle Trzech sióstr Czechowa, pojawia się w poezji Srebrnego Wieku – u Bunina, Błoka, Achmatowej – a także w twórczości socrealistycznej, jak w sztuce Arbuzowa Dom w Czerkizowie.
Jednak ich najsłynniejszą nowoczesną odsłonę stworzył wielki spadkobierca poezji Srebrnego Wieku, Okudżawa, w swojej pieśni Trzy siostry. Budząc się na szpitalnym łóżku i podsumowując swoje życie, odkrywa, jak wiele wciąż zawdzięcza tym trzem cnotom.
Bulat Okudżawa: Три сестры (Trzy siostry, 1959)
|
Opuśćcie, proszę, niebieskie zasłony.
Chciałby się trochę „rozsypać groszem”,
I mówię jeszcze, bezsilnie i czule,
Wyciągam puste dłonie ku Miłości
A jakie ręce by cię nie pieściły,
Leżę czysty, czyściutki w przypływie świtu, |
Proszę, opuśćcie niebieskie zasłony.
Krótkowieczny syn próbowałby coś zapłacić,
Mówię więc, bezsilnie i czule,
Wyciągam pustą dłoń ku Miłości
Jakiekolwiek ręce by cię nie głaskały,
Leżę czysty w nurcie świtu, |
Add comment